Nói đến điều trị ung thư, không ít người ngần ngại vì cho rằng hóa trị là đưa hóa chất vào cơ thể, sẽ gây hại nhiều hơn so với tác dụng chữa bệnh. Người Việt Nam đặc biệt còn ưa thích các phương thuốc truyền miệng nguyên bản từ cây-con thiên nhiên hơn cả, như sừng tê giác, nọc rắn, nọc bọ cạp xanh hay lá xạ đen… cho dù hiệu quả chữa bệnh của chúng chưa được chứng thực.

Do vậy, chắc nhiều người sẽ vui mừng và an tâm khi biết nhiều hoạt chất từ thực vật (hoá thực vật) đã được khoa học chứng minh có tiềm năng chống ung thư đáng kể. Khoảng 50% thuốc được cấp phép điều trị ung thư từ năm 1940 đến 2014 là có nguồn gốc từ sản phẩm tự nhiên hoặc chiết xuất trực tiếp từ tự nhiên.

Thực vật là nguồn quan trọng trong việc tìm kiếm và phát triển các dược phẩm mới. Lợi thế chính trong việc phát triển thuốc từ thực vật là sự tồn tại thông tin dược liệu dân tộc và y học cổ truyền, qua đó tạo điều kiện lý tưởng để thu hẹp sự lựa chọn, tìm kiếm những hợp chất có triển vọng.

Ảnh: Hoạt tính chiết xuất từ cây dừa cạn từ lâu đã được dùng trong điều trị nhiều loại ung thư.

Hoạt tính trong cà độc dược được dùng trong điều trị hen suyễn và bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính.

Việc kết hợp nhiều lĩnh vực khác nhau như hóa dược, dược lý, sinh hóa, sinh học phân tử và sinh học tế bào cùng với hóa học tự nhiên, những tiến bộ trong công nghệ phân tích và phương pháp tính toán, cũng như sự phát triển của hệ thống trí tuệ nhân tạo sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc đánh giá dược lý các hợp chất mới từ thực vật, thúc đẩy quá trình phát triển các loại thuốc mới trong việc điều trị, chống ung thư nói riêng và các bệnh khác nói chung.

Trên thị trường hiện nay, một số thuốc chiết xuất từ cây cỏ đã được cho phép để sử dụng điều trị nhiều bệnh khác nhau (Bảng 1).

Bảng 1: Một số thuốc có nguồn gốc thực vật trên thị trường hiện nay

Nhiều nghiên cứu tiền lâm sàng được tiến hành để sàng lọc ra các hợp chất tiềm năng cho việc phát triển thuốc chống ung thư với nhiều cách tiếp cận khác nhau: dựa trên kiến thức dược liệu dân tộc, hệ thống mã hóa y học (một bộ phận cấu thành y học cổ truyền, bao gồm những kiến thức liên quan đến sinh lý học, cơ chế sinh bệnh, dược lý học và dược chất), tài liệu y học Ayurveda (Ayurveda là nền y học cổ Ấn Độ, coi trọng việc sử dụng cây cỏ để điều trị bệnh tật), lựa chọn dựa trên  những phát hiện tình cờ về tác dụng của thực vật, hoặc quan sát cách động vật sử dụng thực vật để tự chữa lành vết thương.

Về cơ bản, những thực vật đã từng được sử dụng phổ biến, được ghi trong các tài liệu dược học cổ có thể an toàn hơn những loài cây chưa từng được con người biết đến. Việc nghiên cứu nó cũng dễ thành công hơn, tiết kiệm thời gian và chi phí nghiên cứu cũng như giảm các độc tính.

Việc sàng lọc hợp chất bắt đầu từ việc xác định độc tính trên tế bào ung thư được nuôi cấy trong phòng thí nghiệm –  in vitro. Nếu hợp chất được xác định là có hoạt tính chống ung thư, các chất sẽ được tiến hành đánh giá  trên mô hình động vật – in vivo. Từ những nghiên cứu này, cơ chế của nhiều hợp chất và thuốc có tiềm năng điều trị ung thư được phát triển và được làm rõ: như làm chậm quá trình phát triển ung thư bằng cách hấp thụ các tia phóng xạ tự do, ức chế sự tồn tại và lây lan của tế bào ác tính cũng như giảm bớt sự lây lan và hình thành mạch máu mới của khối u.

Nghiên cứu lâm sàng (NCLS) với hợp chất từ thực vật có hoạt tính chống ung thư

Sau khi đã chứng minh có hiệu quả và cơ chế rõ ràng của các loại hoá thực vật ở giai đoạn nghiên cứu trong phòng thí nghiệm và trên mô hình động vật (tiền lâm sàng), nghiên cứu lâm sàng trên người bệnh sẽ được cấp phép và tiến hành. Những nghiên cứu lâm sàng sẽ tập trung chủ yếu vào việc tìm ra hợp chất mới có tiềm năng phát triển thành thuốc, cũng như chú trọng vào ba khía cạnh chính của nghiên cứu ung thư như:

● Cải thiện đáp ứng của tế bào ung thư với liệu pháp hóa trị và xạ trị cơ bản

● Giảm thiểu tác dụng không mong muốn nghiêm trọng của liệu pháp điều trị ung thư cơ bản.

● Tìm kiếm những tương tác không mong muốn với  liệu pháp điều trị cơ bản.

Một số hợp chất từ thực vật được chứng minh có tác dụng chống ung thư trên nghiên cứu tiền lâm sàng được kể đến là: berberine, curcumin, catechins bao gồm Epigallocatechin Gallate (EGCG), lycopene, quercetin, và sulforaphane.

Nghiên cứu lâm sàng với những hợp chất này đang được thực hiện để điều trị các loại ung thư khác nhau (Bảng 2).

Bảng 2: Các hợp chất có nguồn gốc thực vật đang được nghiên cứu lâm sàng

Thông tin chi tiết trên trang web: www.clinicaltrials.gov

Những hợp chất từ thực vật được cấp phép sử dụng trong các liệu pháp điều trị ung thư hiện nay

Có bốn nhóm hợp chất chính chống ung thư chiết xuất từ thực vật đang được cấp phép sử dụng trên lâm sàng, bao gồm: vinca alkaloid, taxane diterpenoid, dẫn xuất camptothecin và Podophyllotoxin.

Bên cạnh các nhóm hợp chất này, một số chất chống ung thư từ thực vật của các nhóm khác cũng đang được sử dụng, điển hình: combretastatin, homoharringtonine (omacetaxine mepesuccinate, cephalotaxine alkaloid) và ingenol mebutate.

Vinca Alkaloid

Vinca alkaloid là nhóm thuốc chiết xuất từ cây dừa cạn (Catharanthus roseus). Trong đó, vinblastine và vincristine là 2 alkaloid tự nhiên đã được sử dụng trên lâm sàng gần 50 năm. Một loạt các chất bán tổng hợp tương tự 2 alkaloid này đã được phát triển, trong đó vinorelbine và vindesine là hai chất được chấp thuận cho sử dụng trên lâm sàng.

Những chất này thường được kết hợp với các thuốc hóa trị liệu khác để điều trị nhiều loại ung thư, bao gồm ung thư máu, u lympho Hodgkin và không Hodgkin, ung thư biểu mô tinh hoàn tiến triển, ung thư vú và phổi, và ung thư Kaposi. Gần đây, vinflunine –  dẫn xuất của vinorelbine, đã được phê duyệt để điều trị ung thư tế bào chuyển tiếp của đường tiết niệu (TCCU).

Taxane

Taxane là thuốc chống ung thư đầy hứa hẹn được phân lập đầu tiên từ vỏ cây thủy tùng (Taxus baccata).

Cây thủy tùng

Paclitaxel, một sản phẩm tự nhiên được phân lập từ vỏ và lá của cây thông đỏ (Taxus brevifolia) và docetaxel, một dẫn xuất bán tổng hợp, chủ yếu được sử dụng để điều trị ung thư vú, buồng trứng, tuyến tụy, tuyến tiền liệt và ung thư phổi.

Cây thông đỏ

Một số dẫn xuất bán tổng hợp đã được tổng hợp với độc tính tế bào được cải thiện đối với khối u kháng thuốc, giảm độc tính và cải thiện khả năng hòa tan. Ví dụ, cabazitaxel một dẫn xuất docetaxel thế hệ thứ hai có hoạt tính gây độc tế bào với các khối u kháng docetaxel với ít độc tính tổng thể hơn.

Camptothecin

Camptothecin là một quinolone alkaloid được phân lập từ cây hỉ thụ (Camptotheca acuminata).

Cây hỉ thụ

Hiện tại, irinotecan và topotecan là 2 dẫn xuất camptothecin bán tổng hợp được Cục quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ (Food and Drug Administration – FDA) phê chuẩn có hoạt tính lâm sàng và ít độc hơn hợp chất gốc. Irinotecan được sử dụng điều trị ung thư đại tràng và trực tràng tiến triển. Topotecan được chấp thuận để điều trị ung thư buồng trứng tái phát, ung thư phổi tế bào nhỏ và ung thư cổ tử cung.

Podophyllotoxin

Podophyllotoxin là một sản phẩm tự nhiên được phân lập từ cây táo ma (Podophyllum peltatum) với 2 sản phẩm được cấp phép sử dụng trên lâm sàng là Etoposide và Teniposide, được dùng trong điều trị u xương ác tính, ung thư cổ tử cung, ung thư vòm họng, ung thư đại tràng, ung thư vú, ung thư tuyến tiền liệt và ung thư tinh hoàn.

Cây táo ma

Có nên sử dụng thực phẩm chức năng có nguồn gốc thực vật trong điều trị ung thư hay không?

Thực phẩm chức năng là thực phẩm dùng để hỗ trợ chức năng của các bộ phận trong cơ thể người, có tác dụng dinh dưỡng, tạo cho cơ thể tình trạng thoải mái, tăng sức đề kháng và giảm bớt nguy cơ gây bệnh.

Đối với thực phẩm chức năng có chứa hoạt chất sinh học: Nếu công bố sản phẩm có tác dụng hỗ trợ chức năng trong cơ thể người, tăng sức đề kháng và giảm bớt nguy cơ bệnh tật thì phải có một trong những bằng chứng sau đây:

-Báo cáo thử nghiệm lâm sàng về tác dụng của sản phẩm.

-Tài liệu chứng minh tác dụng của thành phần của sản phẩm về chức năng đó.

-Giấy chứng nhận của cơ quan nhà nước có thẩm quyền của nước sản xuất hoặc nước cho phép lưu hành có nội dung xác nhận công dụng của sản phẩm ghi trên nhãn.

Việc kết hợp sử dụng thực phẩm chức năng từ thực vật trong điều trị ung thư cần được cân nhắc cẩn thận giữa lợi ích và nguy cơ. Chẳng hạn Curcumin từ cây nghệ đã được chứng minh có hoạt tính chống viêm, chống oxy hóa và chống ung thư, tuy nhiên curcumin có thể gây ra hiện tượng giảm bạch cầu khi sử dụng kết hợp với hóa trị Docetaxel trên bệnh nhân ung thư vú tiến triển.

Hơn nữa, việc sử dụng thực phẩm chức năng có chứa thành phần thực vật đã có nghiên cứu tiền lâm sàng có kết quả ức chế trên tế bào ung thư trong phòng thí nghiệm, không có nghĩa là sẽ có hiệu quả khi sử dụng trực tiếp trên người vì cơ thể con người rất phức tạp và sự trao đổi chất cũng như các cơ chế điều hòa của tế bào ung thư trong cơ thể cũng khác xa với tế bào được nuôi cấy trong môi trường nhân tạo.

Ngoài ra, thực phẩm chức năng không hề được bất cứ cơ quan chức năng hoặc tổ chức y tế nào đảm bảo được độ an toàn cũng như hiệu quả trong việc sử dụng và điều trị bệnh. Vì vậy, bệnh nhân điều trị ung thư cần tham khảo ý kiến từ bác sĩ khi sử dụng thực phẩm chức năng có nguồn gốc thực vật để đảm bảo tính an toàn và hiệu quả điều trị.

Hóa thực vật (phytochemical) là gì?

Hóa thực vật (phytochemical), như nghĩa của nó, được tạo bởi tiếp đầu ngữ phyto nghĩa là thực vật trong tiếng Hy Lạp và chemical nghĩa là hóa học, tức là các hợp chất tự nhiên có nguồn gốc từ thực vật. Với tiềm năng dược lý của mình, những hợp chất này mang đến nhiều hứa hẹn trong việc phát triển thuốc mới với hiệu quả điều trị cải thiện và giảm thiểu tác dụng không mong muốn của thuốc.

Cùng những tiến bộ trong ngành hóa hữu cơ và hóa phân tích, nhiều nghiên cứu về hợp chất từ thực vật đã được thực hiện từ cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19; tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân lập, tinh chế cũng như hiểu được nguyên lý hoạt động của thực vật. Mặt khác, tốc độ nghiên cứu chế tạo thuốc cũng được đẩy mạnh, dẫn đến nhiều cải tiến trong lĩnh vực y học. Bước đột phá tạo ra thế hệ thuốc đầu tiên là việc phân lập thuốc tê (thuốc giảm đau) morphine từ cây thuốc phiện (tên khoa học: Papaver somniferum).

Sau đó vào những năm của thế kỷ 20, nhiều loại thuốc có nguồn gốc thực vật được phát hiện, điển hình như acid salicylic – tiền chất của aspirin chiết xuất từ cây liễu (Salix sp.), cocaine từ cây coca (Erythroxylum coca), quinine từ cây canhkina xám (Cinchona officinalis), digitoxin từ cây mao địa hoàng (Digitalis purpurea và Digitalis lanata) và nhiều hợp chất khác có tiềm năng dược lực và lâm sàng.