Theo y học cổ truyền, cây xấu hổ có vị ngọt, hơi se, tính hơi hàn, có tác dụng trấn tĩnh, an thần, chống viêm, làm dịu đau, hạ áp, tiêu tích, lợi tiểu, đau nhức xương khớp.

Gọi là cây xấu hổ vì cây có điểm đặc biệt dễ nhận biết nhất khi chạm vào lá cây cụp rủ xuống. Cây còn có tên khác là cây mắc cỡ, cỏ thẹn, cỏ trinh nữ. Là một cây nhỏ, mọc hoang  thành bụi lớn. Bộ phận dùng làm thuốc là rễ và cành lá. Rễ được đào quanh năm, thái mỏng, phơi hoặc sấy khô. Cành lá thu hái vào mùa hạ, dùng tươi hay phơi khô.

Cây xấu hổ thuộc loại cây thảo sống một năm. Cây nhỏ, mọc thành bụi lớn, cao 30 – 40cm. Thân cành lòa xòa, cong queo uốn éo, có lông và gai nhỏ. Lá kép, tất cả đều cụp lại khi đụng phải. Hoa nhỏ mọc ở kẽ lá được xếp thành đầu tròn, màu tím hồng, 4 cánh, 4 nhụy, 4 noãn, 4 cánh dính nhau ở nửa dưới. Quả thắt lại giữa các hạt, có nhiều lông cứng. Mùa hoa từ tháng 6 – 8. Ở Việt Nam, xấu hổ phân bố rải rác khắp nơi, từ đồng bằng đến vùng núi có độ cao dưới 1000m. Cây xấu hổ ưa sáng, mọc trên đất ẩm ở bãi sông, ven đường, nương rẫy, ruộng bỏ hoang. Cây chịu được khi hạn và nắng nóng (nhiệt độ tới 38oC) ở các tỉnh miền Trung cát nóng.

Theo Đông y, hầu hết các bộ phận của cây xấu hổ đều được dùng làm thuốc. Trong đó cành và lá cây xấu hổ có vị ngọt, hơi đắng, tính lạnh, hơi độc; có tác dụng thanh can hỏa, an thần, tiêu tích, giải độc; thường dùng trong các bài thuốc dưỡng tâm, an thần, giải độc cho cơ thể. Rễ xấu hổ có vị chát, hơi đắng, tính ấm, có độc tố, có tác dụng chỉ khái, hóa đàm, hoạt lạc, hòa vị, tiêu tích…

Thành phần của cây xấu hổ có tác dụng ức chế thần kinh trung ương nhờ việc hiệp đồng với hexobacbital, meprobamat và tăng tác dụng của bibactal để kéo dài giấc ngủ một cách yên ổn hơn. Ngoài công dụng chữa mất ngủ, cây xấu hổ còn có tác dụng giảm đau, chấn kinh, giải độc. Dân gian sử dụng cây xấu hổ sắc thành thuốc để uống, nhờ vậy giấc ngủ sẽ đến dễ hơn, ngủ ngon hơn, an thần và thoải mái tinh thần hơn.

Thảo dược chính là vị thuốc an toàn được tin dùng phổ biến trong việc giải quyết dứt điểm cơn mất ngủ kéo dài. Để đầu óc thoải mái, an thần, ngủ sâu và ngon, hãy thực hiện theo phương pháp sau với cây xấu hổ:

Bài thuốc 1: Rửa sạch cành của cây, thái mỏng hoặc cắt ngắn, mang đi phơi khô khoảng 15 – 20g, đun nước uống mỗi ngày.

Bài thuốc 2: Kết hợp 15g cây xấu hổ phơi khô, cây nụ áo hoa tím 15g, đất hoa vàng 30gam, lạc tiên, bạch môn, thảo quyết minh mỗi thuốc 10g, đun tất cả và uống mỗi ngày. Duy trì đều đặn trong 1 tuần sẽ thấy kết quả tốt.

Chữa đau lưng, đau nhức xương khớp, chân tay tê bại: Có thể dùng riêng hoặc phối hợp với các vị thuốc khác như sau:

Rễ xấu hổ (thái mỏng, tẩm rượu, sao cho thơm) 30g sắc với 400ml nước còn 100ml, chia uống làm 2 lần trong ngày.

Rễ xấu hổ, hy thiêm, gai tầm xoọng, dây đau xương, thiên niên kiện, thổ phục linh, tục đoạn, dây gắm, kê huyết đằng, mỗi thứ 12g. Sắc uống ngày 1 thang.

Rễ xấu hổ, rễ bưởi bung, rễ cúc tần, mỗi thứ 20g; rễ đinh lăng, rễ cam thảo dây, mỗi thứ 10g. Sắc uống ngày 1 thang, có thể ngâm rượu.

Hỗ trợ điều trị và dự phòng tái phát đau xương, thấp khớp, tê thấp: Rễ cây xấu hổ và rễ cây lá lốt, mỗi thứ từ 15 – 20g khô, sắc uống trong ngày. Hoặc dùng nước sắc cây xấu hổ và cây lá lốt, cho thêm một chút muối ăn để ngâm các khớp bị bệnh trong thời gian chừng 20 – 30 phút khi nước thuốc còn ấm.

Thuốc tắm chữa viêm khớp: Cây xấu hổ, lá lốt, mỗi thứ 40-50g, lá long não 20g, quế chi 15g, hoắc hương, tía tô, cây hy thiêm, lá ngải cứu, đơn tướng quân mỗi thứ 30 – 40g. Cho tất cả vào nồi, thêm nước xâm xấp đun sôi, tới khi có mùi thơm tỏa ra trùm vải kín để hơi nước thuốc ngấm vào bộ phận bị bệnh, xông khoảng 10 – 15 phút mỗi ngày. Tới khi mồ hôi ra toàn thân thì dừng lại. Nên xông hoặc tắm hơi ngày 1 lần. Mỗi liệu trình 2 tuần, sau đó nghỉ 1 tuần rồi làm tiếp liệu trình khác.

Bên cạnh đó, bạn còn có thể sử dụng cây xấu hổ phơi khô sắc uống mỗi ngày để điều trị các bệnh khác như:

Chữa bệnh Zona: Lá cây xấu hổ giã nát, đắp vào chỗ bị bệnh. Ngày đắp 2-3 lần. Trước khi đắp nên làm sạch và thấm khô vết thương trước khi đắp thuốc.

Viêm dạ dày mạn tính: Rễ cây xấu hổ làm sạch đất cát, thái nhỏ, phơi khô. Mỗi lần sắc lấy 10-15g sắc với nước uống trong ngày.

Bài thuốc viêm khí quản mạn tính: Rễ cây xấu hổ 100g sắc với 600ml nước lấy 100ml, chia 2 lần uống trong ngày; mỗi liệu trình 10 ngày. Các quan sát lâm sàng cho thấy, 70% bệnh nhân khỏi bệnh hoặc có chuyển biến tốt sau 1 liệu trình. Tỷ lệ này là 80% sau 2-3 liệu trình, mỗi liệu trình cách nhau 5-10 ngày. Khi điều trị bạn nên hỏi ý kiến bác sĩ về liệu trình điều trị.

Bài thuốc chữa tăng huyết áp: Cả cây xấu hổ, trắc bách diệp, hoa dại, câu đằng, đỗ trọng, lá vông nem, hạt muồng sao, thân lá bạch hạc mỗi vị 6g, hà thủ ô, tang ký sinh mỗi vị 8g, địa lang 4g. Sắc uống mỗi ngày. Có thể tán bột, luyện thành viên, ngày uống 20-30g.

Chữa đầy bụng chậm tiêu: Lá và cành xấu hổ 16g, thần khúc 12g, bạch thược 16g, mạch nha 16g. Sắc làm 2 lần, mỗi lần lấy một bát nước thuốc uống sau bữa ăn trưa và tối. Dùng 3 – 5 ngày.

Chữa bệnh trĩ:  1 nắm lá xấu hổ tươi (chỉ lấy lá, gỡ sạch gân lá, gai) và 1 cốc rượu trắng (dưới 10 độ). Lá trinh nữ sau khi rửa sạch thì cho vào chảo sao lên cho khô và đổ xuống nền đất sạch cho nguội (gọi là hạ thổ). Sau đó, chuẩn bị một cái tô, đổ rượu vào rồi đem chưng cách thủy tất cả. Chưng với lửa nhỏ cho đến khi rượu bay hơi hết, lúc này nước trong tô cũng đã chuyển sang màu vàng cánh gián. Công đoạn nấu thuốc vậy là đã hoàn thành. Khi dùng, người bệnh chia thuốc làm 2 lần uống mỗi ngày. Mỗi liệu trình sẽ kéo dài trong 7 ngày, sau khi hết 7 ngày mà nếu bệnh không bớt nhiều thì hãy nghỉ 5 ngày, sau đó tiếp tục điều trị.

Cây xấu hổ mọc hoang rất dễ tìm, dễ kiếm, sẵn có dùng để điều trị bệnh tuy không có công dụng nhanh và hiệu quả tức thì như thuốc tây nhưng lại có tác dụng từ từ và hiệu quả, lại an toàn cho sức khỏe người bệnh.

Tuy nhiên khi sử dụng cây xấu hổ chữa bệnh cần lưu ý, các bài thuốc chỉ tốt và có tác dụng khi dùng liều lượng thích hợp, cây xấu hổ phải được rửa kỹ, chế biến sạch và đúng cách. Nếu dùng kết hợp cây xấu hổ với thuốc Tây hoặc dùng quá dài ngày có thể gây hại cho cơ thể. Tốt nhất nên có sự tham khảo và tư vấn của các thầy thuốc, bác sĩ chuyên khoa khi sử dụng.