Cây sâm bố chính là dạng thân thảo sống lâu năm. Rễ của cây có tác dụng dược lý mạnh nên được sử dụng trong các bài tthuocnam.mws.vn như bài thuốc trị kinh nguyệt không đều, thận suy yếu,… hoặc được dùng để cải thiện sức khỏe và hệ miễn dịch.

 

1. Mô tả, phân nhóm

Tên gọi khác: Thổ hào sâm

Tên khoa học: Hibiscus Sagittifolius

Họ: Cẩm quỳ (danh pháp khoa học: Malvaceae)

2. Đặc điểm sinh thái

Mô tả:

Sâm bố chính là dạng thân thảo sống lâu năm, thân cao khoảng 50cm, mọc đứng yếu, đôi khi dựa vào các cây xung quanh (thường có chiều cao từ 1m trở lên). Lá ở gần gốc có hình trái xoan, phần cuối phiến lá có hình mũi tên hoặc hình tim, phiến lá có đầu không nhọn. Các lá ở phía ngọn có hình dáng hẹp dần, mặt lá có hình sao, lông đơn.

Hoa màu đỏ hoặc hồng, có phớt vàng ở giữa hoa. Mọc đơn ở kẽ lá và có đường kính khoảng 8cm. Cuống hoa dài khoảng 5 – 8cm, hơi phồng đầu và có phủ lông cứng. Đài hoa có 7 – 10 bộ phận, chiều dài khoảng 12 – 14mm, thường rụng sớm. Hoa thường có 5 cánh, dài từ 3 – 6cm, rộng từ 3 – 4cm.

Quả có hình trứng nhọn, ngoài mặt có lông. Khi quả chín thường nứt thành 5 mảnh vỏ, cả mặt trong và mặt ngoài đều có lông. Hạt có màu nâu, hình thận. Rễ phát triển thành củ có hình dáng như nhân sâm.

Phân bố:

Sâm bố chính mọc hoang ở nhiều địa phương ở nước ta như vùng núi Nam Đàn, Hương Sơn, Thanh Chương ở Nghệ An – Hà Tĩnh và một vài tỉnh phía Bắc như Hòa Bình, Tây Bắc, Quảng Bình.

Hiện nay, sâm bố chính được di thực và trồng ở nhiều địa phương.

3. Bộ phận dùng, thu hái, chế biến, bảo quản

Bộ phận dùng: Rễ củ của cây sâm bố chính được thu hái để làm dược liệu.

Thu hái: Thời điểm thu hái thích hợp nhất là vào mùa đông.

Chế biến: Đem rửa sạch rễ củ, ngâm với nước gạo một đêm. Sau đó đồ chín và phơi khô.

Bảo quản: Nơi khô thoáng.

4. Thành phần hóa học

Rễ cây sâm bồ chính có chứa các thành phần hóa học sau: acid amin (histidin, threonine, prolin, valin, leucin, arginine, alanine, tyrosin, phenylalanine,…), lipit (acid myrisric, acid stearic, acid linolenic, acid palmitic, acid oleic,…), protein, hytosterol, acid béo, acid hữu cơ, coumarin, hợp chất uronic,… (theo Trần Công Luận và cộng sự, 2001).

5. Tác dụng dược lý

+Theo nghiên cứu dược lý hiện đại:

• Tác dụng ức chế thần kinh trung ương, an thần: Dùng sâm bố chính ở đường uống hoặc tiêm phúc mạc lên chuột nhắt trắng có tác dụng giảm hoạt động tự nhiên, kéo dài thời gian gây ngủ, chống co giật,…

+Theo y học cổ truyền:

• Tác dụng: Sinh tân dịch, ích huyết, bổ tỳ vị, tăng sinh lực, bổ khí, chỉ khát, kích thích tiêu hóa.
• Chủ trị: Ít ngủ, kém ăn, gầy còm chậm lớn, ho dai dẳng, viêm phế quản, lưng đau, hoa mắt, chóng mặt, cơ thể suy nhược, lao phổi, sốt, viêm họng, đau mình, khí hư.

6. Tính vị

Vị ngọt đắng, tính mát.

7. Qui kinh

Qui vào kinh tỳ, phế.

8. Liều dùng, cách dùng

Dùng dạng sắc uống, dạng bột hoặc ngâm rượu. Liều dùng mỗi ngày từ 10 – 20g.

9. Bài thuốc

Vì có tác dụng dược lý đa dạng nên sâm bố chính được sử dụng để thực hiện nhiều bài thuốc:

• Bài thuốc chữa kinh nguyệt không đều: Dùng 10 – 16 sâm bố chính sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc chữa mồ hôi nhiều, chân tay quyết lạnh: Dùng sâm bố chính 20g, đương quy (tẩm mật rượu sao vàng) 20g, chích thảo 8g, hoàng kỳ (tẩm nước phòng phong sao vàng) 80g, phục linh (tẩm sữa) 12g, lộc nhung (nung nghiền nhỏ) 8g sắc uống hết trong ngày.
• Bài thuốc chữa bài tiết, tiêu hóa bị ngưng trệ: Dùng sâm bố chính 20g, trầm hương 4g, bạch truật (tẩm sữa sao) 40g, đem trầm hương mài riêng. Sắc sâm bố chính với bạch truật rồi trộn trầm hương vào, dùng hết trong ngày.
• Bài thuốc chữa rối loạn kinh nguyệt: Dùng sâm bố chính 16g, thục địa, cỏ nhọ nồi sao vàng mỗi thứ 20g, ích mẫu, ngải cứu sao mỗi thứ 16g, củ gấu 10g và củ gai 12g đem sắc uống.
• Bài thuốc chữa suy nhược cơ thể: Dùng sâm bố chính 180g, hạt sen, hoài sơn mỗi thứ 80g, binh lang 8g, bạch truật 40g đem tán bột mịn, mỗi ngày dùng 20g.
• Bài thuốc phục hồi sau áp xe phổi: Dùng sâm bố chính, hoài sơn mỗi thứ 16g, ý dĩ, kim ngân hoa, sinh địa, bách hợp mỗi thứ 12g sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc chữa ngủ ít, tim đập nhanh: Dùng sâm bố chính 20g, củ mài, rau má, long nhãn, hạt sen, hà thủ ô, quả dâu chín mỗi thứ 12g, bá tử nhân, táo nhân mỗi thứ 8g đem sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc chữa bệnh trầm cảm: Dùng sâm bố chính 16g, hà thủ ô, bá tử nhân, hoài sơn, long nhãn mỗi thứ 12g, liên tu, toan táo nhân, xương bồ, bán hạ chế, cam thảo dây mỗi thứ 8g, nhục quế 4g đem sắc uống mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc phục hồi sau khi bỏng: Dùng hoài sơn, ý dĩ, sâm bố chính mỗi thứ 16g, sa sâm, hà thủ ô, bạch truật, thục địa, kê huyết đằng mỗi thứ 12g, trần bì 8g, kỷ tử 10g sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc dùng cho bệnh nhân hen khi lên cơn: Dùng đậu đen 500g, sâm bố chính 200g, củ đinh lăng, ngải cứu mỗi thứ 200g và một ít mật ong, đem tán nhỏ và làm hoàn. Ngày dùng 24g, nên chia thành 2 lần dùng.
• Bài thuốc tăng cường sức khỏe, trị thiếu máu, mất ngủ, mệt mỏi: Dùng hoàng tinh chế 80g, sâm bố chính 120g, thỏ ty tử, tầm gửi cây dâu, quả dâu, hà thủ ô đỏ, đỗ trọng mỗi thứ 40g, ba kích, cao hổ cốt, huyết giác mỗi thứ 20g đem ngâm với 2l rượu trong hai ngày đêm. Sau đó đem chưng cách thủy, hạ thổ 1 tuần. Mỗi lần dùng 15 – 40ml, ngày dùng 2 lần sau khi ăn. Khi dùng bài thuốc này cần kiêng chất kích thích và đồ tanh.
• Bài thuốc hoàn đại bổ: Dùng củ đinh lăng, sâm bố chính mỗi thứ 100g, trần bì 20g, hà thủ ô đỏ 60g, rau thai nhi 1 bộ và mật ong lượng vừa đủ. Rau thai lấy ở phụ nữ đẻ con so (con đầu lòng), không mắc bệnh, đem cắt bỏ màng gân và cào ra từng miếng để trên đĩa gốm đem sấy cách thủy cho đến khi khô. Cạo bỏ vỏ ngoài của rễ đinh lăng, sau đó thái mỏng, phơi khô và sao qua. Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó luyện mật làm hoàn. Mỗi viên hoàn 12g, dùng 1 viên/ ngày trước khi đi ngủ. Liệu trình kéo dài 15 ngày.
• Bài thuốc trị lao phổi ở trẻ nhỏ: Dùng 6 – 10g sâm bố chính sắc với 180ml nước, trộn đều siro cam thảo 200g, ngày dùng 1 thìa.
• Bài thuốc chữa ra mồ hôi, khát nước, nóng sốt: Dùng thục địa 30g, sâm bố chính 20g, nhục quế 3g đem sắc uống ngày một thang.
• Bài thuốc chữa kém ăn, đầy bụng, đi lỏng, gầy yếu: Dùng bạch truật (sao mật) 20g, liên nhục 6g, ngũ vị (sao mật) 4g, phụ tử chế 1.2g, vài lát gừng nướng, sâm bố chính 40g, hoàng kỳ (sao mật) 8g, mạch môn 4g, chích thảo 4g, vài quả táo ta đem sắc uống trong ngày.
• Bài thuốc chữa đi lỏng, lỵ kéo dài, trẻ em gầy còm, xanh yếu: Dùng sâm bố chính sao chín 25%, ý dĩ sao chín 20%, bạch chỉ sao chín 10%, hoài sơn sao chín 30%, hạt sen sao chín 15%, sau đó đem đi tán bột mịn. Uống sống với nước đường, dùng 4 – 10g/ ngày (chỉ dùng cho trẻ từ 2 tuổi trở lên).
• Chữa suy nhược cơ thể cho người có bệnh về đường hô hấp: Dùng liên nhục 20g, sâm bố chính12g, tua sen, táo nhân, sa sâm mỗi thứ 12g, hương phụ, lá vông mỗi thứ 10g, kỷ tử 8g đem sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc chữa táo bón, đái són, gầy rộc, háo khát: Dùng sâm bố chính nấu thành cao, mỗi lần dùng đem hòa với cao ban long uống.
• Bài thuốc chữa thiếu máu: Dùng hà thủ ô, hạt sen, sâm bố chính mỗi loại 100g, thảo quả 12g, cam thảo 40g, đại hồi 8g đem tán nhỏ làm hoàn. Ngày uống 20g nên chia thành 2 lần.
• Bài thuốc trị đái ra dưỡng chất: Ý dĩ, huyền sâm, liên nhục, rễ cỏ tranh, mã đề, sâm bố chính, tỳ giải, trúc diệp, củ mài, cam thảo nam mỗi thứ 12g, hoạt thạch 6g đem sắc uống ngày một thang.
• Bài thuốc chữa động kinh: Dùng sâm bố chính 20g, ý dĩ 40g, trần bì, nam tam tinh sao, toàn yết mỗi vị 20g, quế 4g đem tán thành bột mịn. Dùng 40g/ ngày.
• Bài thuốc chữa suy nhược thần kinh: Dùng sâm bố chính và sinh địa mỗi thứ 20g, sài hồ, đại táo, hoàng cầm mỗi thứ 12g, bạch thược, đương quy mỗi thứ 8g, cam thảo 4g, xuyên khung 6g sắc uống mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc bổ thận tráng dương, chữa kém dương sự, thận hư yếu: Dùng sâm bố chính 1000g, đậu đen 1500g, liên nục, sừng nai, ba kích, hoài sơn, cẩu tích, tục đoạn, liên tu mỗi thứ 1000g, hạt tơ hồng 200g, hoàng tinh 500g. Đem ba kích tẩm muối, sau đó sao vàng. Sừng nai đắp đất sét nung tồn tính, đậu đen sao tồn tính. Các dược liệu khác đem tán bột vào vo lại thành viên. Dùng 8 – 12g mỗi lần, ngày dùng 2 lần.
• Bài thuốc chữa mỏi lưng, mỏi mệt, yếu sức, nóng nhiều, thận khí suy yếu: Dùng sâm bố chính 6g, cốt toái bổ, tầm gửi cây dâu, củ mài, gạc nai nướng mỗi thứ 6g, hà thủ ô 12g, nhụy sen, mẫu đơn mỗi thứ 4g sắc uống mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc hổ khí huyết: Dùng sâm bố chính 30g, đương quy, hoài sơn, ý dĩ sao mỗi thứ 15g, hồi đầu 12g luyện với mật ong làm viên. Mỗi lần dùng từ 15 – 20g.