Bệnh viêm gan đã trở thành mối lo ngại của toàn cầu. Năm 2016, Chiến lược ngành Y tế Toàn cầu đầu tiên về bệnh viêm gan siêu vi giai đoạn 2016 – 2021 cũng đã được Tổ chức Y tế Thế giới thông qua (1). Có thể nói, với nỗ lực khống chế các bệnh về gan, việc phát hiện và nghiên cứu cây thuốc nam có vai trò vô cùng quan trọng.

Có thể thấy, thực tế sử dụng cây xạ đen để giúp điều trị các bệnh về gan (như viêm gan siêu vi, xơ gan cổ trướng, vàng da, gan nhiễm mỡ…) trong nhiều năm qua đã cho thấy giá trị thiết thực của loại cây này. Cùng với công dụng thanh nhiệt, giải độc, mát gan, cây xạ đen còn giúp điều trị mụn nhọt do nóng gan một cách an toàn và hiệu quả.

Không chỉ thế, cây xạ đen còn được chú ý ở khả năng giúp điều trị các loại u bướu; hỗ trợ điều trị HIV và bệnh ung thư (kể cả bệnh nhân đang hóa trị, xạ trị) (4).

Trong các loại cây xạ (xạ đỏ, xạ vàng, xạ trắng…) thì chỉ có xạ đen có tác dụng phòng chống, hỗ trợ điều trị ung thư và trong các loại cây ngăn chặn sự phát triển của tế bào ung thư thì xạ đen cũng được xếp vào loại có dược tính cao nhất.

Xung quanh tên gọi cây xạ đen

Việc đánh đồng tên gọi khi nhiều người dân quen dùng tên “xạ đen” (Celastrus hindsii) để gọi các cây khác cũng điều trị các bệnh liên quan đến ung bướu như cây Dót (Ehretia asperula), cây Cùm cụm răng (Ehretia dentata) đã được Nguyễn Huy Cường nói đến trong luận án Tiến sĩ của mình.

Qua nghiên cứu, tác giả khẳng định “có sự khác nhau rất rõ về thành phần hóa học giữa cây Celastrus hindsii và cây Ehretia dentata.” (thành phần hóa học của cây cùm cụm răng gồm 6 chất trong khi ở cây xạ đen là 11 chất) (tr.24, bản tóm tắt) (2).

Bạn nghĩ gì về tên gọi “cây xạ đen”?

Nhìn từ công dụng, nhiều người cho rằng vì loại cây này chuyên điều trị các bệnh về gan và khi bị chặt, thân tiết ra dịch màu đen (“xạ” trong tiếng Mường nghĩa là gan) nên có tên là “xạ đen”.

Bác sĩ Hoàng Khánh Toàn (trưởng khoa Đông Y bệnh viện 108) trong một buổi phỏng vấn cắt nghĩa “Xạ” (trong Hán tự) có nghĩa là phát ra, tiết ra và “xạ đen” tức là loài cây tiết ra dịch nhựa màu đen.

Nhìn từ thực tế ngôn ngữ định danh thì sao: Như đã biết, chữ “xạ” trong “xạ hương” của con hươu xạ là chỉ mùi thơm còn chữ “xạ” trong tên loài động vật là “chuột xạ” lại chỉ mùi hôi. Như vậy, “xạ” dùng để chỉ sự tiết ra mùi hương nói chung và thực tế cho thấy, nước sắc thân cây xạ đen có mùi thơm còn cây xạ vàng thì cũng có mùi, nhưng là mùi hơi ngái.

Ngoài ra, cây xạ đen còn được gọi là bạch vạn hoa với ý nghĩa là loài hoa màu trắng rất tốt lành (chữ “vạn” của nhà Phật có nghĩa là “muôn đức tốt lành đều họp cả ở đấy”) (3).

Tên gọi “bách giải” với ý nghĩa loài cây giải trừ nhiều bệnh cấp bách (cây xạ đen được thống kê có thể chữa hàng chục loại bệnh). Bên cạnh đó, cây xạ đen còn có nhiều tên gọi khác như đồng triều, cây ung thư, duồng khụ… (Theo tên gọi dân gian các vùng miền).

Dù được gọi theo tên nào và cắt nghĩa tên gọi theo cách nào thì cây xạ đen cũng đã trở thành dược liệu quý, là “cẩm nang” cho bệnh nhân viêm gan và ung thư. Chính vì thế mà từ vùng núi phía Bắc xa xôi, cây xạ đen đã nhanh chóng thâm nhập vào vùng đất Nam Bộ, trở thành loài cây được chú trọng nhân giống và sử dụng trên cả nước.

Lưu ý khi sử dụng xạ đen:

Trong quá trình điều trị bệnh bằng cây xạ đen cần lưu ý đến những đối tượng không nên sử dụng, những thực phẩm kiêng kị hoặc làm giảm hoạt chất của thuốc, cách thức điều chế thuốc hiệu quả cũng như tính an toàn và chất lượng nguồn thuốc (tránh thuốc giả, thuốc quá hạn, thuốc nấu đã để qua đêm).

Bên cạnh đó, sử dụng cây thuốc nam chữa bệnh nên là một biện pháp song hành với Tây y theo từng trường hợp cụ thể để mang lại hiệu quả tối ưu nhất.