Cây xá xị (vù hương) và những giá trị đáng chú ý

Bạn đã nghe qua cây xá xị với mùi thơm như nước xá xị chưa? Đây là một trong những loại cây lấy gỗ cao cấp, có gen hiếm nên bị khai thác đến mức cạn kiệt và được liệt kê vào Sách Đỏ Việt Nam (1).

Ở Campuchia, chính phủ cũng cấm mọi hoạt động khai thác cây xá xị (2). Và thực như vậy, những giá trị về kinh tế, điêu khắc, ẩm thực, thẩm mỹ… và cả y học của cây xá xị đã thúc đẩy nhu cầu bảo vệ, nhân giống cũng như tìm hiểu dược tính của loại cây này.

Đặc điểm

Cây xá xị (tên khoa học: Cinnamomum parthenoxylon, họ Lauraceae) (2)

Xá xị còn có các tên gọi khác như Vù hương, Re hương, Re dầu, Co chấu, Xã xị… là cây thân gỗ to, có thể cao đến 30 m, cành nhẵn. Lá xá xị mọc cách và dai, có hình trứng và đầu nhọn. Hoa xá xị mọc ở nách lá, có lông phủ, quả hình cầu được đính trên ống bao hoa hình chén, khi chín có màu xám vàng hoặc tím đen, mùi thơm. Cây phân bố chủ yếu ở các vùng đất cao.

Gỗ xá xị là loại gỗ tốt, đẹp, thơm như hương xá xị, ít thấm nước và không bị mối mọt nên thường được dùng làm đồ thủ công mỹ nghệ như chuỗi hạt, dùng trong xây dựng, điêu khắc tượng, làm đồ nội thất và đóng tàu thuyền rất rốt. Ngoài ra, lá, vỏ và rễ cây xá xị còn được dùng để chiết tinh dầu xá xị rất thơm và quý giá. Quả xá xị chứa nhiều dầu béo cũng được dùng làm thuốc.

Công dụng của rễ và thân cây xá xị

Trong công nghệ thực phẩm, tinh dầu xá xị được chiết, pha thành nước xá xị giải khát để tạo mùi như xá xị mặc dù nước xá xị mà chúng ta uống hàng ngày lại có thành phần từ loại cây khác.

Trong y học, rễ và thân cây xá xị có vị hơi đắng, cay, tính ấm nên được dùng để điều trị cảm mạo, ăn uống khó tiêu, đau dạ dày, viêm khớp xương do phong thấp, ho gà và bệnh lỵ (3). Ngoài ra, vỏ thân cây xá xị còn được dùng để điều trị gan sưng to. Mặt khác, kết quả nghiên cứu trên chuột thí nghiệm cho thấy chiết xuất vỏ cây xá xị còn có khả năng chống o xy hóa và hạ đường huyết (5).

Liều lượng: khoảng 9 – 15 g, sắc lấy nước uống (4).

Hình ảnh cây xá xị

Công dụng của lá và quả xá xị

Lá xá xị dùng ngoài (giã nát lá rồi đắp lên hoặc nấu lấy nước từ lá để rửa) giúp giảm mẩn ngứa ngoài da. Bên cạnh đó, nước sắc lá xá xị còn giúp cầm máu, giảm đau, điều trị ngoại thương xuất huyết, phong thấp và đau dạ dày (khoảng 9 đến 15 g) (3) (4). Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy chiết xuất từ lá xá xị có tiềm năng chống o xy hóa và bảo vệ gan (6).

Quả xá xị được dùng trong điều trị cảm mạo, sốt cao, lỵ, ho gà và bệnh sởi bằng cách nghiền thành bột, mỗi lần uống từ 6 – 9 g. Bên cạnh đó, có thể kết hợp nước sắc từ quả xá xị (khoảng 6 g) với lá khuynh diệp (khoảng 6 g) giúp điều trị ho gà, kiết lỵ được hiệu quả hơn (4).

Công dụng của tinh dầu xá xị

Tinh dầu xá xị là chất lỏng nặng hơn nước, được chiết xuất từ lá, thân và rễ của cây xá xị, có mùi thơm đặc biệt như nước uống xá xị và được dùng chủ trị về đau nhức, tê thấp (3). Bên cạnh đó, mùi thơm của tinh dầu xá xị còn giúp đua đuổi côn trùng và thoải mái tinh thần.